In de kijker 

Fort Steendorp

Eén der bijzonderste en meest uitgestrekte forten, ooit in België gebouwd.

Tussen 1882 en 1892 werd in de gemeente Steendorp, nu een deelgemeente van Temse, een fort gebouwd dat aanvankelijk de naam Fort Rupelmonde kreeg en na 1906 Fort Steendorp werd genoemd.

Fort Steendorp was tevens het laatste fort dat in ons land in baksteen werd opgetrokken.  Het was de bekroning van acht eeuwen militaire baksteenbouw.  Het fort werd meteen ook het duurste dat ooit in België werd gebouwd.

Keelgracht met holle beer en contrescarp van het reduit.

Het fort werd uitgerust met droge grachten, wat uitzonderlijk is in onze contreien en een unicum in de Vesting Antwerpen.  Dit maakt dat er een aantal vestingbouwkundige onderdelen zijn die we zelden ergens anders terugvinden. 

Na de bouw kregen de meeste gewelven een betondekking.  Tot het plaatsen van koepels kwam het echter niet.  Tijdens de twee wereldoorlogen werd het fort zwaar beschadigd.  Als vestingwerk werd het gedeclasseerd en kreeg het een nieuwe bestemming : het werd een fabriek waar op industriële wijze oorlogsgassen en gasfilters werden vervaardigd.

Algemeen plan Fort Steendorp naar Atlas des bâtiments militaires.

Een grote militaire geschiedenis heeft het fort niet gekend.  Wel hebben 2 wereldoorlogen diepe sporen nagelaten. Het fort kende tot nu toe vier verschillende functies.  Eerst was het een versterking, dan werd het een militaire fabriek waar ondermeer oorlogsgassen werden gefabriceerd.  Vervolgens werd het een oefenterrein en polygoon van het leger.  Het eindigde tenslotte als een natuurgebied, beheerd door ANB.

Lessen uit de Frans-Duitse oorlog.

De Antwerpse Fortengordel bleek te dicht bij de stad te liggen om de agglomeratie nog tegen een bombardement te kunnen beschermen.  Geld voor de bouw van een volledig nieuwe fortengordel was niet beschikbaar.
Er werd geopteerd voor drie bruggenhoofden over de Rupel-Netelijn om enerzijds uitvallen vanuit de Vesting mogelijk te maken en anderzijds het terugvloeiend veldleger op te vangen  : Bruggenhoofd Lier, Bruggenhoofd Walem en Bruggenhoofd Wintham, waarvoor de uiteindelijke plaats voor een fort zich tussen Temse en Steendorp situeert.

Het fort moet toelaten het Bruggenhoofd Wintham te verdedigen en de Schelde, stroomopwaarts van de Rupelmonding, af te sluiten.

Holtraverse op het hoofdfront

Gecreneleerde toegang tot de rechter halve caponnière vanop de rondeweg

Een korte beschrijving.

Fort Steendorp heeft de vorm van een trapezium waarvan de kleine basis het hoofdfront, de grote basis het keelfront en de zijden de zijfronten uitmaken.  Achteraan het keelfront bevindt zich de uitspringende redan, die de staart van het reduit omsluit.  Bovenop de keelwallen zijn retranchementen,  met het oog op de eventuele herovering van het Fort op een bezetter.

Het fort is omringd door een hindernis bestaande uit een diepe smalle droge gracht die verdeeld wordt in een hoofd-zij- en keelgracht.  De buitenzijde van de gracht is bekleed met muurwerk.  De binnenzijde is onbekleed, hoewel er aanzetten zijn voor een nooit gebouwde escarpmuur.

Fort Steendorp bij de belegering in 1914

Het grootste en duurste fort van de Vesting is bij de belegering in 1914 in een povere toestand. Het glacis is omgewoeld door graafwerken, de fortartillerie werd tijdens de mobilisatie weggehaald om de intervals te verdedigen, de kanonkoepel op het reduit verkeert in een niet al te beste staat en is onbetrouwbaar.  Fort Steendorp vormt in feite een groot infanteriesteunpunt.  Uiteindelijk besluit majoor Lefrancq dat hij het fort niet kan verdedigen.  Het garnizoen dient het veldleger te vervoegen om zich in veiligheid te brengen.  De verdedigingsorganen van het fort moeten vernield worden om niet in handen van de vijand te vallen.  Dit gebeurt door het tot ontploffing brengen van de aanwezige munitie hetgeen grote schade aan de gebouwen, waaronder het reduit toebrengt.

De Antwerpse forten worden tijdens de eerste wereldoorlog bezet door Duitse Landwehr- en Landstrumeenheden. Bij hun aftocht brengen de Duitsers geen vernielingen toe aan Fort Steendorp.

Schietgaten voor de verdediging van de hoofdgracht met beer van de oreillongracht en monnik.

Hoofdgracht vanop de rondeweg met de brug van de artillerieingang en de contrescarpmuur met spaarbogen.

Na de eerste wereldoorlog.

In 1924 wordt Fort Steendorp als vestingwerk gedeclasseerd, nadat het nog even gebruikt werd als kazerne.  Eind 1928 wordt Fort Steendorp een militaire fabriek voor de productie van oorlogsgassen en gasfilters voor gasmaskers en luchtverversingsmachines.

De 2de wereldoorlog en daarna.

In mei 1940 wordt de fabriek ontruimd.  De eerste Duitsers die het Fort bezetten behoren tot de cavalerie.  Eind 1943 wordt het fort een munitiedepot van de Marineflakabteilung.
Op 4 september 1944 brengen de Duitsers alvorens hun aftocht nog de munitie die in het fort opgeslagen is tot ontploffing.  Het hoofdfrontgebouw en de fabriek worden hierdoor volledig vernield.

Na de 2de wereldoorlog wordt het fort door de genie als oefenterrein en polygoon in gebruik genomen.  Veel muurwerk wordt vernield door springstofoefeningen.  De afschaffing van de dienstplicht en de daaropvolgende reorganisatie van het leger maken dat Landsverdediging haar intersse voor het domein verliest.  Op 15 september 1997 wordt het fort als monument beschermd, en vanaf 1999 wordt het beschermd als natuurreservaat.

Vandaag is Fort Steendorp, ondanks de enorme beschadigingen, een buitengewoon interessante site.  De grote caponnière staat onder water, net zoals een deel van de droge grachten en de rechter halve caponnière.  
Van de linker halve caponnière zijn de toegang en de lokalen aan het terreplein zwaar beschadigd.  In het reduit is de droge gracht voor een groot gedeelte opgevuld, waardoor de gevels van de beer en grote gedeeltes van de escarp- en contrescarpgalerij bedolven zijn. De gevels van het reduit zijn vernield door een explosie en enkele gewelven doorgeslagen.  Het hoofdfrontgebouw is zwaar beschadigd en volledig ondergegraven.  Enkel een aantal grote kraters zijn nog te zien.

Onder impuls van het Agentschap Natuur & Bos werden recent een aantal instandhoudingswerken uitgevoerd zodat het fort zoveel mogelijk in de huidige staat wordt geconserveerd.  Zo wordt een evenwicht nagestreefd tussen de erfgoedwaarde van de site en het natuurbeheer.

Grotere kaart weergeven

Bezoek aan Fort Steendorp

http://www.temse.be/index.php/gemeentediensten/toerisme/542