In de kijker

Het Spoorwegfortje van Duffel

Eind 2009 werd Kempens Landschap de nieuwe eigenaar van het spoorwegfort van Duffel. Vanaf de jaren ’70 van vorige eeuw had het fort leeggestaan. Die dertig jaren leegstand hadden hun sporen achtergelaten. Toch was Kempens Landschap overtuigd van de potenties van het fort op het vlak van natuur, erfgoedbeleving en zachte recreatie.
Met de steun van de provincie Antwerpen en de gemeente Duffel werd een pilootproject opgestart om het spoorwegfort te restaureren en te herbestemmen. Nu drie jaar later is er heel wat gebeurt en staat er nog heel veel te gebeuren. Een overzicht.

Het herstelde vooraanzicht van het fort van Duffel vandaag.

Uniek in zijn genre

Het fortje van Duffel werd gebouwd met als specifiek doel de verdediging van de spoorweglijn Brussel-Antwerpen. Het is een belangrijke getuige van de Belgische militaire bouwkunde in de laatste decennia van de 19de eeuw. Met zijn gemengde bouw: bakstenen muren en betonnen gewelven; en zijn bakstenen rondlopende gang is het enig in zijn genre. Bovendien is het ook enig op het vlak van vorm, als typisch verdedigingsfort van de spoorweg. Zowel op bouwtechnisch vlak dus als qua structuur/indeling is het fort van Duffel m.a.w. een uniek bouwwerk. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Geert Bourgeois, Vlaams Viceminister-president en bevoegd voor Onroerend Erfgoed, midden 2012 het spoorwegfortje van Duffel op de lijst van beschermde monumenten heeft geplaatst.

Herbestemming in dialoog

Om een duurzame toekomst voor het fort te verzekeren werd in eerste instantie een masterplan opgesteld voor de hele site onder de vorm van een uitgebreid bosbeheerplan. Dit plan werd opgesteld in nauw overleg met de gemeente Duffel, de provincie Antwerpen, Simon Stevin Vestingbouwkundig Centrum, het Agentschap voor Natuur en Bos en de plaatselijke afdeling van Natuurpunt. In het masterplan werd o.a. een visie ontwikkeld voor de herbestemming van de verschillende ruimtes van het fort. Nu vormen deze documenten de basis voor het verdere beheer en de inrichting van de fortsite.

 In 2011 werd gestart met de eerste fase van de restauratie. Zo werd de waterdichting boven de kazerne en een deel van het keelfront hersteld. Een titanenwerk want meters dikke aarde moest van de dakvlakken afgegraven worden. In de ruimtes die later een herbestemming krijgen in het kader van zachte recreatie en cultuur werden ook maatregelen getroffen om het opstijgend vocht tegen te gaan. Verder werd de kazernegevel hersteld. Niet met het doel om een cleane gevel te krijgen – het fort staat er al 125 jaar en dit mag je van het gebouw kunnen aflezen - wel om structurele problemen in de gevel te ondervangen. Verder werd het hele fort voorzien van hedendaags schrijnwerk en hekwerk. Voor dit laatste werd een uniek ontwerp in Cortenstaal gebruikt dat rekening houdt met de toegankelijkheid voor vleermuizen.

Het fort van Duffel voor de restauratie.

Om deze werkzaamheden tot een goed einde te brengen kon Kempens Landschap rekenen op aanzienlijke financiële steun van de gemeente Duffel en het Europees project Forten en Linies in Grensbreed Perspectief. En ook de provincie Antwerpen deed haar duit in het zakje.

 Ook in 2012 werd heel wat gerealiseerd. Zo werd de toegangsbrug naar het fort hersteld. Begin jaren ‘70 van de vorige eeuw was deze immers afgebroken door de toenmalige eigenaar. Deze liet naast de vroegere brug een aarden wal opwerpen. Hiervoor moest een deel van de omwalling van het fort worden afgegraven. Bijgevolg was tot voor kort het fort alleen toegankelijk via deze aarden wal. Om bezoekers te ontvangen, was die ingang echter uiterst onpraktisch. Bovendien had de wal een negatieve impact op het vooraanzicht van het fort en gaf deze problemen naar veiligheid.

Restauratie van de kazernegevel van het fort van Duffel.

Daarom werd aan het architectenbureau Erfgoed & Visie gevraagd om een nieuwe toegangsbrug te ontwerpen. Het werd geen historiserend ontwerp. Wel werd gekozen voor een sobere, hedendaagse vormgeving. De historische bruggenhoofden werden gerestaureerd en daarover kwam een stalen draagstructuur met een houten bekleding. De balustrade kreeg een zelfde vormgeving als het Cortenstaal hekwerk voor de raamopeningen in het fort.

In één beweging werden ook vier uitkijkpunten aan de buitenzijde van de ringgracht aangelegd. Deze uitkijkpunten kaderen in de herdenking van WO I in 2014. Het verhaal van het fort en zijn wedervaren tijdens de Eerste Wereldoorlog zal verteld worden vanop deze uitkijkpunten die telkens een ander aspect van het fort belichten. 

Stapsteen voor vleermuizen

Het spoorwegfort van Duffel is echter niet alleen een getuige van de militaire geschiedenis. Heden ten dage maakt het tevens deel uit van het habitat richtlijngebied “historische fortengordels van Antwerpen als vleermuizenhabitats”. Uit de wintertellingen van de afgelopen 

Toegangsbrug - foto Julien Cannaerts

jaren blijkt dat in het fort van Duffel gemiddeld een 25-tal vleermuizen overwinteren. Via passende inrichtingsmaatregelen wordt nu getracht om het fort van Duffel uit te laten groeien tot een stapsteen voor vleermuizen binnen de fortengordel.

In dit kader werden in het fort verschillende soorten vleermuisverblijven opgehangen. De leerlingen van het Instituut Mevrouw Govaerts, een school voor buitengewoon onderwijs te Heist-op-den-Berg, knutselden de verblijven in elkaar. Bijkomend werd een vleermuizentunnel gebouwd op het fort. Dit gebeurde op zodanige wijze dat de tunnel deel uitmaakt van de specifieke glooiingen van de fortsite. Op de tunnel werd aarde gestort die afkomstig is van de aarden wal die tot voor kort dienst deed als brug. Met het recente herstel van de historische brug was de wal overbodig geworden en kon het oorspronkelijk uitzicht van het fort hersteld worden. Door de vleermuizentunnel en de brug tegelijkertijd te construeren kon de aarde van de wal op een nuttige manier herbruikt worden.

Kazerne - foto Julien Cannaerts                             Holtraverse - foto James Van Leuven

Plannen voor later

Wat brengt de toekomst nog voor het fortje van Duffel? Samen met de gemeente Duffel en provincie Antwerpen wil vzw Kempens Landschap het fort uitbouwen tot de zuidelijke toegangspoort van de buitenste fortengordel. In dit kader zal er een belevingstentoonstelling gebouwd worden die de verschillende aspecten van het fort (geschiedenis, natuur, recreatie) belicht. Verder zal er een onthaal gecreëerd worden dat mensen wegwijs maakt in de streek en de brug slaat met de binnenste fortengordel. Met name met het fort van Mortsel dat net zoals het fort van Duffel gelegen is langs de fiets-o-strade tussen Antwerpen en Mechelen.

Rondlopende gang - foto James Van Leuven

Lezers die nieuwsgierig zijn geworden naar het fortje van Duffel zullen nog even op hun honger blijven want het spoorwegfort opent zijn deuren voor het grote publiek pas in 2014. Een moment om naar uit te kijken!

Grotere kaart weergeven

Kempens Landschap vzw is actief in 55 gemeenten in de provincie Antwerpen. Als organisatie kan ze voor Vlaanderen uniek en exemplarisch genoemd worden. Het is immers geen natuur- of monumentenvereniging, maar een landschapsvereniging. Kempens Landschap vzw stelt bij al haar domeinen een multi-disciplinaire aanpak voorop. Het landschap heeft immers niet alleen een natuurfunctie, we wonen, werken en ontspannen er ook. Dat alles vraagt een geïntegreerd beheer en juist daarin maakt Kempens Landschap zich sterk, voor U en volgende generaties.

www.kempenslandschap.be